Οι Λημνιοί στην Αθήνα και τον Πειραιά και οι Σύλλογοι τους

Λημνιοί στην Αθήνα

Λημνιοί στην Αθήνα αναφέρονται από την περίοδο της τουρκοκρατίας. Είναι γνωστό πως στα μέσα του 18^ου αιώνα στη αθηναϊκή σχολή του Γρηγορίου Σωτήρη δίδαξε επί πέντε έτη ο Κοσμάς ο Λήμνιος, ο πρώτος Λήμνιος λόγιος των νεοτέρων χρόνων, απόφοιτος της Πατμιάδας σχολής, ο οποίος πέρασε επίσης από τη μονή Μεγ. Λαύρας μαζί με τον αδερφό του ιεροδιάκονο Καλλίνικο και στη συνέχεια δίδαξε στη Λήμνο, αρχικά το 1741 και συνεχώς από το 1753 ως το 1770, οπότε εκτελέστηκε από τους Τούρκους «λαβών μαρτυρικόν υπέρ ελευθερίας θάνατον» στα επεισόδια που ακολούθησαν τα λεγόμενα «ορλοφικά». Ο Κοσμάς υπήρξε και αγιογράφος, εκφραστής της επιστροφής στα παλαιά πρότυπα του Πανσέληνου και του Θεοφάνη, μαζί με το Διονύσιο εκ Φουρνά. Αγιογραφίες του υπάρχουν στο παρεκκλήσι του Αγ. Δημητρίου της μονής Βατοπεδίου.

Εντονότερη παρουσία Λημνίων στην πρωτεύουσα έχουμε από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του νεοελληνικού κράτους. Εγκαταστάθηκαν εδώ αγωνιστές του Εικοσιένα, οι οποίοι είχαν «εκτεθεί» αρκετά κατά τη διάρκεια του αγώνα και δεν μπορούσαν να επιστρέψουν στη Λήμνο, η οποία δεν συμπεριλήφθηκε στα όρια της μικροσκοπικής τότε ελεύθερης Ελλάδας. Από κάποιους, άλλωστε, οι Οθωμανοί είχαν δημεύσει τις περιουσίες τους στο νησί. Τέτοια ήταν η περίπτωση του Τριαντάφυλλου Τζουρά (1793-1847), ο οποίος τραυματίστηκε έξι φορές, τιμήθηκε με τον «Χρυσούν Σταυρόν» το 1836 για τις υπηρεσίες του στην πατρίδα και έφθασε μέχρι το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Παρομοίως, ο αδερφός του, ο υπολοχαγός Κωνσταντίνος Τζουράς. Στις αρχές του 20ού αιώνα ζούσαν στην Αθήνα οι απόγονοί τους: Τριαντάφυλλος Τζουράς, βασικός υδραυλικός της επιτροπής υδρεύσεως του Δήμου Αθηναίων και Ιωάννης Τζουράς, νομομηχανικός και επιθεωρητής Δημοσίων Έργων από το 1899 τουλάχιστον, βασικός μάρτυρας στη δίκη ενός σκανδάλου σχετικά με τα δημόσια έργα που είχε γίνει το 1910.

Από τα μέσα του 19^ου αιώνα συνέδεσε το όνομά του με την Αθήνα ένας Λήμνιος της διασποράς, παρόλο που ποτέ δεν εγκαταστάθηκε στην πόλη. Ήταν ο Αντώνιος Δημητρίου (1791-1870), μεγιστάνας στην Τεργέστη, πλοιοκτήτης, τραπεζίτης και ασφαλιστής, ο οποίος το 1842-1843 ανέγειρε στην πλατεία Συντάγματος, ακριβώς απέναντι από το ανάκτορο του Όθωνα, μια εντυπωσιακή έπαυλη 90 δωματίων, γαλλικού αναγεννησιακού ρυθμού, σε σχέδιο του περίφημου Δανού Θεόφιλου Xάνσεν. Ήταν το πρώτο κτίριο που κτιζόταν σε αυτό το στυλ στην πλατεία και αποτέλεσε πρότυπο για τα υπόλοιπα. Για αρκετά χρόνια, το πολυτελές σπίτι φιλοξένησε διπλωμάτες, ξένους επισήμους και αυλικούς αλλά ο ίδιος ο Δημητρίου δεν έμεινε ποτέ σε αυτό. Μετά το θάνατό του, τα παιδιά του το πούλησαν στην ξενοδοχειακή επιχείρηση Σάββα Kέντρου – Ευστάθιου Λάμψα, οι  οποίοι το μετέτρεψαν σε ξενοδοχείο και το ονόμασαν «Μεγάλη Βρετανία». Μεταγενέστερα ανακατασκευάστηκε και προστέθηκαν και άλλοι όροφοι. Όμως, για πολλά χρόνια οι παλιοί Αθηναίοι το ανέφεραν ως «οικία Λημνίου». Έτσι το αποκαλεί και ο Ι. Κονδυλάκης στο μυθιστόρημά του «Κάτω ο Τύραννος»:

«…έσπευσε προς το απέναντι οικόπεδον παρά την οικίαν Λημνίου, το σημερινόν ξενοδοχείον της Βρετανίας…».

Μετά τα μέσα του 19^ου αιώνα αναφέρονται ευάριθμοι Λήμνιοι σπουδαστές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, οι περισσότεροι εκ των οποίων μετά την αποφοίτησή τους είτε επέστρεφαν στο νησί είτε σταδιοδρομούσαν στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε ακμαία λημνιακή παροικία. Όμως, πάντα υπήρχε ένας πυρήνας Λημνίων στην Αθήνα, κυρίως Αιγυπτιωτών, και κατά καιρούς κάποιος εξ αυτών ερχόταν στο προσκήνιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Οδυσσεύς Παντελίδης, ο οποίος χρηματοδότησε για τρεις χρονιές, 1906 ως 1908, το λεγόμενο «Παντελίδειο δραματικό αγώνα», ένα θεατρικό διαγωνισμό, που διαδέχθηκε τον παλαιότερο «Λασσάνειο». Το 1907 στο διαγωνισμό αυτό έλαβε έπαινο το θεατρικό έργο «Ξημερώνει», πρωτόλειο έργο του νεαρού τότε Νίκου Καζαντζάκη που μόλις είχε πάρει το πτυχίο της νομικής και εργαζόταν ως χρονογράφος στην εφ. «Ακρόπολις». Υπήρξε η πρώτη λογοτεχνική διάκριση του Καζαντζάκη. Αν και άξιζε το βραβείο, η κριτική επιτροπή δεν του το έδωσε, διότι έκρινε πως η υπόθεση του έργου ήταν ηθικώς ανεπίτρεπτη.

Μια ευγενής προσωπικότητα της τέχνης, με διακριτική παρουσία στην αθηναϊκή κοινωνία, υπήρξε ο ζωγράφος και γλύπτης Θεοφάνης Δημητρίου (1870-1941) από το χωριό Ατσική της Λήμνου, αριστούχος του Πολυτεχνείου, μέλος της «Ένωσης Φιλοτέχνων», στο περιοδικό της οποίας «Πινακοθήκη» δημοσίευε κατά καιρούς τολμηρά άρθρα με προβληματισμούς γύρω από την τέχνη. Το 1904 αναφέρεται γι’ αυτόν στο «Ημερολόγιον του Σκόκου»:

Από τα μέσα της δεκαετίας του ’20, όταν πλέον οριστικοποιήθηκε η ένταξη της Λήμνου στο ελληνικό κράτος, ο αριθμός των Λημνίων της πρωτεύουσας άρχισε να αυξάνει. Από το 1928, σε μια αποκριάτικη σύναξη Λημνίων της Αθήνας, είχε ριχτεί η ιδέα ίδρυσης «Ένωσης Λημνίων», η οποία δεν προχώρησε. Όμως, η σταδιακή αύξηση του αριθμού των Λημνίων φοιτητών είχε ως αποτέλεσμα να ωριμάσει η ιδέα της ίδρυσης ενός φοιτητικού συλλόγου, με χαρακτήρα αλληλοβοηθητικό αλλά και επιμορφωτικό-εκπολιτιστικό με δράση και στη Λήμνο. Έτσι το 1931 ιδρύθηκε ο «Σύλλογος Λημνίων Φοιτητών» από μια ομάδα δραστήριων σπουδαστών, με πρόεδρο το φοιτητή της φιλοσοφικής Βάσο Γ. Ροδάκη, γραμματέα τον φοιτητή ιατρικής Αντώνιο Εμ. Λαμπαδαρίδη, ταμία το φοιτητή φαρμακευτικής Παναγιώτη Γ. Ραφτόπουλο και μέλος το φοιτητή μαθηματικών Δημήτριο Τηγάνη. Το Φεβρουάριο του 1933 ο πρόεδρος και κινητήριος μοχλός του συλλόγου, Βάσος Ροδάκης, απεβίωσε ξαφνικά. Ο θάνατός του υπήρξε βαρύ πλήγμα για το Σύλλογο Λημνίων Φοιτητών, ο οποίος αδράνησε. Όπως αναφέρουν τα ίδια τα μέλη του σε τηλεγράφημά τους:

«Σύλλογος Λημνίων φοιτητών καιρίως πληγωθείς επί τω θλιβερώ αγγέλματι του θανάτου του Προέδρου αυτού εκφράζει υμίν τα ειλικρινή αυτού συλληπητήρια».

Η Ένωση Λημνίων Αθηνών-Πειραιώς

Παρά την αδρανοποίηση του Συλλόγου Λημνίων Φοιτητών μετά το θάνατο του πρόεδρου Βάσου Ροδάκη, η μαγιά που είχαν δημιουργήσει οι πρωτοπόροι αυτοί νέοι δεν χάθηκε εντελώς. Το ακαδημαϊκό έτος 1934-35 υπήρχαν 20 Λημνιοί φοιτητές στην Αθήνα, οι οποίοι συγκροτούσαν ενιαία ομάδα, αν και δεν προέρχονταν όλοι από το νησί, αφού ορισμένοι ήταν γόνοι Λημνιών της διασποράς, όπως αναφέρει σε άρθρο του ο φοιτητής της νομικής Ντίνος Κουτσούμης που έκανε τότε τα πρώτα δημοσιογραφικά του βήματα:

«Στους καταλόγους του Πανεπιστημίου το νησί μας αντιπροσωπεύεται με υπερηφάνεια τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά. Από τα διάφορα χωριά μας φθάνουν εδώ και αγωνίζονται να μορφωθούν με θυσίες και στερήσεις οι αυριανοί ηγέτες της πατρίδας μας. Άλλοι από το Γυμνάσιο και άλλοι από το Εξωτερικό ενώνονται μαζί και αποτελούν μιαν ομάδα σεβαστή, που τα μέλη της μοιράζονται ως εξής στις διάφορες σχολές: Νομική 7, Ιατρική 2, Φαρμακευτικής 1, Οδοντιατρική 1, Φυσικής 4, Φιλολογίας 2, Ανωτ. Εμπορική 2, Πολυτεχνείον 1».

Το Δεκέμβριο του 1933, αρκετοί από αυτούς μετείχαν στην ίδρυση της «Ένωσης των εν Αθήναις Λημνίων». Η ιδρυτική Γ.Σ. έγινε στις 21/12/1933 στο οινομαγειρείο των Μύρωνα Στεφανάκη και Θεοφάνη Κεφαλά στην οδό Ευπόλιδος 8 στην πλατεία Κοτζιά. Μετείχαν 70 άτομα (σε σύνολο 100 περίπου Λημνιών της Αθήνας) και ψήφισαν 57. Ανέδειξαν πρόεδρο το δικηγόρο Δημήτριο Μιχ. Στέλλιο, αντιπρόεδρο τον Χαρ. Αγάλια, ταμία τον Ευ. Αγγελίδη, γραμματέα τον Παν. Φραγκούλη, έφορο τον Αντ. Λαμπαδαρίδη και μέλη τους: Παν. Χατζόγλου, Ιω. Λαντούρη, Παν. Ραφτόπουλο, Παν. Ποριάζη, Συμ. Κομνηνό, Κων. Μαυρουδή, Ιω. Παλαιολόγο, Ανδρ. Κυμπρίτη. Η Ένωση επισημοποιήθηκε με την απόφαση 3747/28-4-1936 του Πρωτοδικείου Αθηνών. Η Ένωση έκανε κάποια χοροεσπερίδα και μια εκδρομή αλλά το επόμενο έτος αδράνησε.

Δραστηριοποιήθηκε ξανά το 1937, με πρωτοβουλία του Ιωάννη Λαντούρη, ο οποίος με επιστολή του ζήτησε να συγκληθεί Γ.Σ. για την εκλογή νέου Δ.Σ., διότι στην Αθήνα κατοικούσαν πάνω από 500 Λημνιοί. Πράγματι, ανασυστήθηκε υπό το όνομα «Ένωσις Λημνίων Αθηνών-Πειραιώς» και εξέλεξε νέο Δ.Σ. Ως το ξέσπασμα του πολέμου λειτουργούσε κανονικά με πρόεδρο το Γρηγόριο Καλατζή και μέλη του Δ.Σ. τους: Αντώνιο Αποστολίδη, Ν. Κομνηνέλη, Π. Βαβόλα, Ετεοκλή Μαργαρίτη, Ευ. Κυμπρίτη, Ορέστη Μπατίδη, Αλέκο Παπαηρακλέους και Ι. Λαντούρη. Στις αρχές του 1940, προσαρμοζόμενη στη νέα εποχή, ανακήρυξε σε επίτιμο πρόεδρο τη Λέλα Ι. Μεταξά, σύζυγο του δικτάτορα, η οποία είχε γεννηθεί στην Αλεξάνδρεια και προφανώς γνωριζόταν με μέλη της αιγυπτιακής λημνιακής παροικίας.

Οι συγκεντρώσεις των μελών της Ένωσης γίνονταν συνήθως στην οδό Ακαδημίας 57, στο λεγόμενο «Λημνιό καφενείο» των Ν. Κρυσταλλά – Ν. Κομνηνέλη. Το 1939 είχε 47 μέλη ενώ το 1940 στις αρχαιρεσίες μετείχαν 75 άτομα. Το Δ.Σ. και τα μέλη της αναδημιουργημένης Ένωσης περιλάμβαναν κυρίως νέους στην ηλικία που αγαπούσαν τον αθλητισμό. Έτσι, εκτός από τη διοργάνωση εκδρομών και χοροεσπερίδων, η Ένωση προώθησε και αθλητικές δραστηριότητες για τα μέλη της και μάλιστα σε μια ποικιλία αθλημάτων, όπως: στίβο, ποδόσφαιρο, κολύμβηση ακόμα και υδατοσφαίριση. Μάλιστα, τον 1939 ξεκίνησε μια προσπάθεια η «Ένωσις Λημνίων» να αναγνωριστεί ως επίσημο αθλητικό σωματείο, επιδιώκοντας να εντάξει στους κόλπους της κάποιους επιφανείς Λήμνιους αθλητές:

«Ήδη γίνονται ενέργειαι όπως αναγνωρισθή το αθλητικόν τμήμα της Ενώσεως Λημνίων και συμπεριληφθούν εις αυτό διάφορα ικανά στοιχεία, όπως λ.χ. του Νικόλαου Νικήτα Γεροντούδη, τελειοφοίτου, πρωταθλητού και πολυνίκου των αγώνων της Αναργυρείου και Κοργιαλενείου Σχολής Σπετσών».

Κατά τους μήνες Απρίλιο ως Ιούνιο 1939 αναφέρονται οι παρακάτω αθλητικές εκδηλώσεις της Ένωσης Λημνίων Αθηνών. Διοργανώθηκαν τέσσερεις εκδρομές σε Πεντέλη, Μεγάλο Πεύκο, Βούλα και Βάρκιζα, στις οποίες:

«…συμμετέσχον γύρω των 40-45 Λημνίων εις εκάστην εκδρομήν με διάφορα μουσικά όργανα και αθλητικά τοιαύτα… εις Πεντέλην εγένετο και ποδοσφαιρικός αγών με αντίπαλον Πειραϊκήν ομάδα και με αποτέλεσμα τιμητικόν 5-4 χάρις εις την δεξιότητα των απαρτιζόντων την Λημνιακήν ομάδα κ.κ. Γρ. Καλατζήν, Ι. Κατακουζηνόν, Δημ. Γιαούζη, Π. Τριανταφυλλίδη κ.λ.π. Επίσης, εις την εκδρομήν του Μεγάλου Πεύκου εγένοντο αθλητικά αγωνίσματα ως και διάφορα Λημνιακά παιχνίδια. Κατά την εκδρομήν εις την Βούλαν έλαβε χώραν αγών προπονήσεως ποδοσφαίρου μετά Άγγλων παικτών του θωρηκτού «Γκλόριους». Κατά την τελευταίαν εκδρομήν της Βαρκίζης εγένετο αγών υδατοσφαίρας μεταξύ δύο ομάδων Λημνίων. Κατ’ αυτόν νικήτρια ανεδείχθη ομάς απαρτιζομένη από τους κ.κ. Καλατζήν, Κατακουζηνόν, Ευ. Κυμπρίτην, Δημ. Γιαούζην, Ν. Χατζηδάκην, Ν. Κρυσταλάν και Ι. Λαντούρην… Ήδη [προγραμματίζουμε] την διεξαγωγήν εσωτερικών κολυμβητικών αγώνων της Ενώσεως.»  

Ανάμεσα στα ονόματα αναγνωρίζονται κάποιοι από τους πρωταγωνιστές στους μαθητικούς αθλητικούς αγώνες που διεξάγονταν στη Λήμνο τα προηγούμενα έτη. Εγκατεστημένοι πλέον στην Αθήνα, στις εκεί συναντήσεις τους προσπαθούσαν να αναβιώσουν τις αθλητικές εκδηλώσεις που συμμετείχαν όταν ζούσαν στη Λήμνο είτε σε μορφή επίσημου αθλητισμού είτε ως λαϊκά αγωνίσματα. Στις μνήμες που κουβαλούσαν από το νησί εκτός από τους τοπικούς χορούς, τα τραγούδια και τα εδέσματα, ως στοιχεία του τοπικού πολιτισμού θεωρούσαν και τα λεγόμενα «λημνιακά παιχνίδια».

Η «Εστία Λημνίων»

Μεταπολεμικά η Ένωση Λημνίων συνέχισε τη δράση της με προέδρους το Γρηγόριο Καλατζή ως το Μάιο του 1955, έπειτα τον Παντελή Τραταρό και από το Νοέμβριο του 1956 και ως το 1976 περίπου τον Αντώνιο Παπανικολάου, ιδιαίτερο γραμματέα του πολιτικού Κωνσταντίνου Τσάτσου, υπουργού των κυβερνήσεων της ΕΡΕ.

Μετά το 1956 η συγκυρία της παρουσίας του προέδρου της Ένωσης Λημνίων Αντ. Παπανικολάου κοντά σε ψηλόβαθμα κυβερνητικά στελέχη είχε ως αποτέλεσμα η δράση της Ένωσης να βρίσκεται πάντα στο επίκεντρο της δημοσιότητας. Οι χοροεσπερίδες της αποτελούσαν κοινωνικό γεγονός με την παρουσία υψηλών προσκεκλημένων. Οι εκδηλώσεις της επετείου της απελευθέρωσης του νησιού αναβαθμίστηκαν και γίνονταν παρουσία υπουργών, υπήρχε ραδιοφωνική κάλυψη και συχνά ερχόταν στη Λήμνο κινηματογραφικό συνεργείο που τις μετέδιδε στα Επίκαιρα. Η Λήμνος εντάχθηκε στα νησιά με τουριστικό ενδιαφέρον. Στο ραδιόφωνο μεταδίδονταν ειδικές εκπομπές με λημνιακά τραγούδια και έθιμα και ολοκληρώθηκε το Αρχαιολογικό Μουσείο.

Η πιο σπουδαία παρακαταθήκη που έμεινε στην Ένωση από την περίοδο της προεδρίας του Αντώνιου Παπανικολάου ήταν η δημιουργία της «Εστίας Λημνίων». Με ενέργειες του Παπανικολάου στις αρχές της δεκαετίας του ’60 αγοράστηκαν από την Ένωση δύο διαμερίσματα στην οδό Γερανίου 39 κοντά στην Ομόνοια, όπου στεγάστηκε η Ένωση. Τα εγκαίνια έγιναν στις 18 Νοεμβρίου 1962. Στα διαμερίσματα αυτά φιλοξενούνταν για πολλά χρόνια, στα χρόνια της δικτατορίας και μετέπειτα, άποροι Λήμνιοι φοιτητές.

Μετά το 1974 ο χώρος αυτός στέγασε τους τοπικούς συλλόγους πολλών λημνιακών χωριών που δημιουργήθηκαν: Μούδρου, Ρουσσοπουλίου, Καμινίων, Αγ. Σοφίας, Σκανδάλης, Φισίνης, Ρωμανού, Λύχνων, Ρεπανιδίου, Κοντοπουλίου, Καλλιόπης, Παναγίας, Πλάκας, Κοντιά, Πορτιανού, Ατσικής, Αγ. Δημητρίου, Μύρινας, ακόμα και του Άη Στράτη. Από το 1986 φιλοξενεί την «Ομοσπονδία Λημνιακών Συλλόγων» (ΟΛΣΥ) που συγκρότησαν οι ως άνω σύλλογοι.

Οι πρόεδροι των κατά καιρούς Λημνιακών Σωματείων της Αθήνας

Αναδημοσίευση από το «Θ. Μπελίτσου: «Λημνιακά 2012», σσ. 155-160.

Θεόδωρος Μπελίτσος